Khác với sự hình thành từ rất sớm của các dòng gốm ở khu vực Bắc bộ, đầu thế kỷ 20, gốm Biên Hòa ra đời - nhờ sự kết hợp hài hòa từ kỹ thuật chế tác của gốm bản địa, tiếp thu kỹ thuật tạo tác của gốm Cây Mai (Sài Gòn - Chợ Lớn) và kỹ thuật làm gốm cổ của người Hoa. Năm 1903, người Pháp cho xây dựng trường dạy nghề tại Việt Nam, với tên gọi quen thuộc là Trường Bá nghệ Biên Hòa - ngôi trường dạy nghề, đào tạo mỹ thuật đầu tiên và duy nhất ở khu vực Nam bộ, nay là Trường Cao đẳng Mỹ thuật trang trí Đồng Nai. Từ cái nôi này, cái tên gốm Biên Hòa đã nhanh chóng nổi tiếng và được vinh danh trên trường quốc tế.
Nghệ nhân Hoàng Ngọc Hiến (Ban Mỹ thuật, Hội Văn học nghệ thuật Đồng Nai) thực hiện tượng gốm con rồng để phục hồi trên di tích chùa Ông.
Với đặc điểm nổi bật trong kỹ thuật khắc chìm và phối men nhiều màu trên sản phẩm gốm sành xốp lửa trung, kết hợp giữa trang trí và hội họa trên gốm. Từ những thể nghiệm sáng tạo đầu tiên trong sự kết hợp giữa yếu tố truyền thống của gốm bản địa và kỹ thuật gốm phương Tây, gốm Biên Hòa đã nhanh chóng khẳng định ưu thế độc lập và xu hướng riêng. Cùng với gốm Lái Thiêu (Bình Dương) và gốm Cây Mai (Sài Gòn), gốm Biên Hòa đã góp phần đánh dấu một giai đoạn phát triển của nghệ thuật gốm Việt Nam mang phong cách Nam Bộ trong giai đoạn cận - hiện đại. Và cho đến ngày nay, gốm Biên Hoà trải qua hàng trăm năm lúc thăng, lúc trầm vẫn tiếp tục tạo ra những sản phẩm mỹ nghệ, gia dụng phục vụ nhu cầu đa dạng của cuộc sống hiện đại, đáp ứng cả thị trường trong và ngoài nước. Nhiều sản phẩm gốm Biên Hoà đã trở thành những tác phẩm nghệ thuật mang đậm hơi thở đương đại từ những đôi bàn tay khéo léo của người nghệ nhân gốm, đem đến những giá trị mới cho một dòng gốm truyền thống độc đáo của vùng đất phương Nam.
Một số công trình nghệ thuật sử dụng chất liệu gốm Biên Hòa lưu dấu thời gian như: mái tiền đình Công trình kiến trúc Đình Tân Lân tọa lạc ở phường Hòa Bình, thành phố Biên Hòa. Đó là những mảng trang gốm với nhiều cảnh trí, hàng trăm tượng người, vật, bằng gốm sứ men xanh thể hiện các điển tích của văn hóa Á Đông như: Lưỡng long tranh châu, Lý ngư hóa long, Bát tiên quá hải, Quan Công phò thị tẩu, Múa hát cung đình, Nhật, Nguyệt… Các tượng được các nghệ nhân tài hoa thể hiện một cách sống động, qua bao thời gian vẫn vẹn nguyên sắc màu, đường nét; Di tích Đài kỷ niệm, còn gọi là Đài Chiến sĩ, ở phường Trung Dũng, thành phố Biên Hòa là công trình kiến trúc đặc sắc mô phỏng theo kiểu ngọ môn Huế thời nhà Nguyễn. Công trình có hai trụ đá với những mảng trang trí tinh tế. Trên thân trụ đá có câu đối chữ Hán được thực hiện công phu bằng màu sắc hài hòa. Bên chân hai trụ có hình tượng lân chầu bằng gốm. Bốn góc chân đài có hình ảnh của tượng rồng làm bằng gốm men xanh Biên Hòa tỏa xuất ra bốn hướng; Di tích Nhà hội Bình Trước ở phường Thanh Bình, thành phốư có kiến trúc khá độc đáo, được xây dựng bởi những nghệ nhân về nghề xây dựng, gốm Biên Hòa. Một trong những nét nổi bật của di tích này là những mảng trang trí bằng gốm nghệ thuật, những bức phù điêu gồm với đề tài truyền thống xã hội Việt Nam được thực hiện công phu, sắc sảo...
Sản phẩm gốm Biên Hòa rất đa dạng về thẩm mỹ bởi cách thể hiện và tài hoa của mỗi nghệ nhân là khác nhau. Có người ảnh hưởng từ nghệ thuật gốm ngoài Bắc, có người Hoa người Khơ me ở tứ xứ nên làm gốm càng đa dạng hơn từ các hoa văn, hình ảnh.
Mặc dù đã có nhiều công nghệ mới ra đời nâng cao hơn nghệ thuật sản xuất gốm nhưng đối với các nghệ nhân gốm, họ vẫn luôn giữ lại cách làm gốm thủ công truyền thống sáng tạo ra những tác phẩm mang hồn cốt của gốm Biên Hòa xưa. Gốm mỹ nghệ Biên Hòa ngày nay dù sáng tạo nhiều kiểu mẫu màu sắc so với trước đây nhưng màu men luôn giữ được nét đặc trưng của gốm Biên Hòa xưa. Tuy nhiên, việc cải tiến công nghệ sản xuất, chuyển đổi kỹ thuật nung gốm từ lò củi sang lò ga nhằm bảo vệ môi trường cũng mang lại nhiều khó khăn cho các cơ sở gốm đen, các cơ sở sản xuất mất rất nhiều thời gian để điều chỉnh kỹ thuật làm sao sản phẩm gốm làm ra vẫn giữ được nét đặc trưng của gốm nung củi và thuyết phục được sự hài lòng của khách hàng.
Xưa, gốm Biên Hòa đẹp về kiểu dáng, họa tiết và cả chất men. “Đặc biệt, chất men ở gốm Biên Hòa có nét độc đáo riêng, không giống như những địa phương khác. Độ lửa, chấm men và kỹ thuật khắc đã làm nên sự hấp dẫn kỳ lạ cho gốm Biên Hòa. Chỉ tiếc rằng, các kỹ thuật men truyền thống như trắng tàu, đỏ đá và đặc biệt là men xanh trổ đồng và loại gốm đất đen ở Biên Hòa xưa giờ đây đang có nguy cơ bị mai một, rất cần được tập hợp, nghiên cứu và lưu giữ. Làm cách nào để phục hồi, một khi những nghệ nhân am tường kỹ thuật chế tác cũng mất đi?”, GS Nguyễn Đức Lân tâm tư.
Cùng với sự phát triển của xã hội, các lò gốm công nghiệp - sản xuất với quy mô hàng loạt đi kèm với giá cả cạnh tranh - xuất hiện, trở thành "đối thủ nặng ký" với các xưởng gốm thủ công mỹ nghệ. Nhiều cơ sở làm gốm Biên Hòa chuyển đổi sang chỉ làm chậu, đôn, khạp... Nghệ nhân gốm Biên Hòa cũng dần chuyển nghề. Có người làm công nhân ở các nhà máy, người thì chạy xe... Chỉ còn số ít người bám trụ vì tình yêu gốm hoặc vì nghề gia truyền. Theo Hiệp hội Gốm Mỹ nghệ Đồng Nai, năm 2000, gốm mỹ nghệ Biên Hòa có hơn 300 cơ sở làm nghề; thì những năm gần đây chỉ còn chưa đầy 40 cơ sở với doanh thu khá khiêm tốn.
Theo một số cơ sở sản xuất, gốm mỹ nghệ là ngành nghề truyền thống lâu đời thể hiện văn hóa, lịch sử và con người Đồng Nai. Do đó để bảo tồn phát triển nghề gốm cần xác định gốm mỹ nghệ là ngành nghề được ưu tiên khuyến khích đầu tư phát triển. Để vực dậy gốm Biên hòa cần có sự chung tay của chính quyền địa phương với nhiều chính sách hợp lý cùng những người có tâm huyết với nghề gốm.
Năm 2017, để bảo tồn phát triển nghề gốm Biên Hòa, tỉnh đã thành lập Cụm công nghiệp gốm sứ Tân Hạnh tại phường Tân Hạnh để các cơ sở gốm di dời vào nhằm thuận lợi hơn cho việc sản xuất kinh doanh và quảng bá gốm Biên Hòa.
Ngoài chế tác đá, sự tồn tại của nghề gốm là minh chứng cho giá trị văn hóa địa phương trong suốt lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất Biên Hòa. Ngày 26/6/2019, nghề gốm mỹ nghệ Biên Hòa chính thức UBND tỉnh công nhận là nghề truyền thống và là nghề truyền thống duy nhất trên địa bàn tỉnh được công nhận cho đến thời điểm này.
Bên cạnh sự quan tâm tạo điều kiện của nhà nước, các cơ sở, doanh nghiệp gốm cần áp dụng công nghệ sản xuất phù hợp, tiết kiệm năng lượng, đảm bảo các tiêu chí về môi trường. Song song đó chủ động nghiên cứu, nâng cao giá trị, đa dạng mẫu mã các sản phẩm gốm, có phương án để giữ chân các nghệ nhân, đào tạo lao động, tăng cường các chương trình, hoạt động quảng bá thương hiệu… để nâng cao chất lượng, giá trị sản phẩm, từ đó nâng cao thu nhập, đời sống người lao động. Và hơn hết là bảo tồn, phát huy giá trị, bản sắc gốm Biên Hòa – Đồng Nai. Hy vọng trong tương lai, làng gốm Biên Hòa sẽ tìm lại được hồn gốm của một làng nghề thời hoàng kim.
Theo Bình Nguyên/Langngheviet.com.vn
Link nguồn: https://langngheviet.com.vn/bao-ton-phat-trien-nghe-gom-bien-hoa-29178.html
Bình luận